E brune ratte (Rattus norvegicus) is e zôogdier in d'orde van de knaagdiern. Andere namen zyn: stadsratte, rioolratte, woaterratte, laboratoriumratte of geweune ratte.
De kop-romplengte is 21 toet 29 centimeter en ie weegt tusschn de 150 en de 520 gram. De bloate steirt met 160 toet 260 riengels is korter of ze lichaam.
Der zyn verschillende sôortn in't wild: van zwart toet bruun.
Je voelt em zêere etwoarsn thuus. Je viendt em vele in scheuren mè strooi, keldrs, kruupruumten, stallen, vuulhoopn, en ipslagplekken voe groan en out, an de kant van grachten en dyken, oender de groend in grôote hooln.
E brune ratte (Rattus norvegicus) is e zôogdier in d'orde van de knaagdiern. Andere namen zyn: stadsratte, rioolratte, woaterratte, laboratoriumratte of geweune ratte.
De brune rôt (Latynske namme: Rattus norvegicus) is in sûchdier út it skift fan 'e kjifdieren (Rodentia), de famylje fan 'e mûseftigen (Muridae), de ûnderfamylje fan 'e mûzen en rotten fan de Alde Wrâld (Murinae) en it skaai fan 'e echte rotten (Rattus), dat nei alle gedachten de bekendste moderne rottesoarte is. Dit bist wurdt yn it Frysk ek wol ierdrôt, gewoane rôt of rioelrôt neamd, of sels wol "wetterrôt", al is dat eins in hiel oars bist. It tinken is dat de brune rôt fan oarsprong op 'e Noardaziatyske flakten libbe, mar dat er him earne yn 'e Midsiuwen dêrwei oer de rest fan 'e wrâld ferspraat hat, grutdiels mei (de ûnbedoelde) help fan 'e minske. Tsjintwurdich komt er frijwol oeral foar, mei útsûndering fan Antarktika. It is ien fan 'e grutste mûseftigen en de dominante rottesoarte yn Jeropa en grutte parten fan Noard-Amearika. Yn Nederlân is syn foarkommen algemien. Wat de fersprieding en ek it oanpassingsfermogen oanbelanget, is it ien fan 'e súksesfolste sûchdieren fan 'e wrâld. Brune rotten wurde ek wol as hûsdieren en as proefdieren yn laboratoaria holden.
It oarspronklike ferspriedingsgebiet fan 'e brune rôt omfieme wierskynlik de flakten fan noardlik Aazje, yn Noard-Sina en Mongoalje. It is ûndúdlik wannear't er krekt komminsaal mei de minske waard, mar nei alle gedachten begûn er him fanôf dat punt oer de rest fan 'e wrâld te fersprieden. It tinken is dat dat earne yn 'e Midsiuwen west hawwe moat. By dy fersprieding folge de brune rôt de rûtes fan minsklike migraasje, oer lân, mar fral ek oer see; brune rotten wiene withoelang de ûnwinske mar ûntsjinkearbere fersteklingen op elts skip.
It is mooglik dat de brune rôt al yn 1553 yn Jeropa oanwêzich wie, in konklúzje dy't men wol lûkt op grûn fan in yllústraasje en omskriuwing fan 'e Switserske wittenskipper Conrad Gesner yn dy syn boek Historiae Animalium, dat yn dielen publisearre waard tusken 1551 en 1558. Hoewol't Gesner syn omskriuwing ek op 'e swarte rôt slaan kinne soe, makket er gewach fan in heech persintaazje fan albino-eksimplaren, wat ûnder wylde populaasjes fan 'e brune rôt net ûngewoan is, mar by de swarte rôt frijwol net foarkomt. Yn elts gefal hie de brune rôt yn 1722 Ierlân berikt, yn 1730 Ingelân, yn 1735 Frankryk, yn 1750 Dútslân en yn 1800 Spanje; dêrby giet it om wisse dokumintaasje, mar syn oanwêzigens yn dy lannen giet mooglik folle fierder tebek. Under de Yndustriële Revolúsje begûn er foar it earst algemien foar te kommen. Noard-Amearika berikte de brune rôt tusken 1750 en 1755, Austraalje yn 'e twadde helte fan 'e achttjinde iuw, en Nij-Seelân teminsten foàr 1800, mooglik sels al op 'e skippen fan 'e Britske ûntdekkingsreizger James Cook.
By de útwreiding fan syn ferspriedingsgebiet begûn de brune rôt op 'e measte plakken dêr't minsken libben (wêrûnder Jeropa) de swarte rôt te ferkringen. Behalven dat er grutter en agressiver is as syn swarte neef, waard dat ek yn 'e hân wurke troch de feroaring fan minsklike wenningfoarmen dy't yn deselde snuorje plakfûn: fan houten wenten mei reidtekken ta stiennen huzen mei pandakken. De brune rôt is nammentlik in hoalegraver en fielt him tusken stiennen op syn plak, wylst de swarte rôt mear in beammeklimmer is, dy't fan hout en reid hâldt. Ek frette brune rotten mear ferskillende dingen, wylst se teffens oer in ekstremere temperatueren kinne.
Tsjintwurdich binne de iennichste gebieten dy't de brune rôt net kolonisearre hat de Arktis en Antarktika, dêr't it him te kâld is en dêr't gjin permaninte minsklike bewenning is. Fierders komt er likemin foar op guon isolearre eilannen dêr't men der alle war oan docht om dat sa te hâlden, lykas Iislân, wylst er yn guon gebieten, lykas de Kanadeeske provinsje Alberta en dielen fan Nij-Seelân, mei in protte muoite útrûge is. Yn Nij-Seelân en op in protte eilannen yn 'e Stille Súdsee hat de brune rôt grutte ekologyske skea oanrjochte, benammen troch syn oanfretten fan fûgelnêsten, dat ta it útstjerren fan ferskate lânseigen fûgelsoarten laat hat.
Yn Nederlân, Fryslân ynbegrepen, komt de brune rôt frij algemien foar, al is de populaasje yn 'e lêste desennia wat weromrûn fanwegen de ynfiering fan lisboksstâlen en oare foar rotten ûngaadlike modernisaasjes yn 'e lânbou, en troch it flugger ôfdekken fan jiskebulten mei ierde. Allinnich op Flylân, Skylge en de ûnbewenne Waadeilannen libje gjin permaninte populaasjes brune rotten.
De brune rôt hat trochinoar in kop-romplingte fan 19-30 sm, mei in sturtlingte fan 15-22 sm en in gewicht fan 250 (♀) oant 350 (♂) g (al kinne útsûnderlik grutte domestisearre eksimplaren hast in kg weagje). Dêrmei is de brune rôt frij grut foar in mûseftige, en kin er twa kear sa swier wêze as de swarte rôt. Ferhalen oer brune rotten sa grut as katten binne lykwols fiskerslatyn, of berêste mooglik op misidentifikaasje mei gruttere soarten as de muskusrôt of de beverrôt.
Hoewol't se "brún" hjitte te wêzen is de kleur fan 'e frij lange en stribbelige pels fan 'e brune rôt nochal fariabel: de rêchside is ornaris giel- oant griisbrún, de fangen wat ljochtere nuânses brunich en de bealch smoarch wyt oant griis. De dekhierren op 'e rêch stekke net sa dúdlik út as dy fan 'e swarte rôt. Albinisme komt geregeldwei foar en ek binne der swarte brune rotten (likernôch 2% fan wylde populaasjes). Krektlyk as oare kjifdieren kinne brune rotten in stikmannich patogenen by har drage, dy't ta sykten as Q-koarts, paratyfus, trichinoaze (wjirmynfeksje), de sykte fan Weil en it hantafirus liede kinne. Harren rol by it oerbringen fan hûnsdûmens, tongblier, bargepest en de sykte fan Bang is net bewiisd.
Brune rotten hawwe in tige skerp gehoar, en kinne ultrasoane lûden hearre, en teffens hawwe se in tigen rooksin. Har gesichtsfermogen is lykwols min, en yn albino-eksimplaren noch helte minder. Se sjogge likernôch sa't minsken mei read-griene kleureblinens sjogge, útsein dat harren blaupersepsje in stik yn it ultrafiolette spektrum op giet, wêrmei't se dan wer dingen sjen kinne dy't foar minsken ûnsichtber binne.
Brune rotten binne komminsale bisten, en hâlde it leafst yn 'e neite fan minsklike bewenning ta, yn pleatsen, wenten, hokken, pakhuzen, fabriken en winkels. Der wurdt gauris sein dat der likefolle rotten as minsken yn stêden wenje, mar dat ferskilt fan gebiet ta gebiet, ôfhinklik fan klimaat en oare libbensomstannichheden. Skattings fan 'e rottepopulaasje yn in stêd as New York rinne útinoar fan 100 miljoen oant 250.000 eksimplaren. Yn Grut-Brittanje wurdt wol rûsd dat der 81 miljoen rotten yn it lân libje, wat betsjutte soe dat se yn ferhâlding mei minsken rom yn 'e mearderheid wêze soene.
Stedske rotten kinne, salang't der genôch fretten foar hannen is, mei in tige beheind wengebiet ta, en bejouwe har dan har hiele libben faak net mear as 20 m fan har nêst. De grutste populaasjes libje yn stêden yn 'e rioelen (dêrfandinne de beneaming "rioelrôt") en op jiskebulten, dêr't se troch minsken fan in romme en oanhâldend oanfolle foarrie fretten foarsjoen wurde. Yn ôfwêzigens fan minsken jouwe brune rotten de foarkar oan in fochtich biotoop, lykas riviersiggen en sleatswâlen, salang't dy mar ticht begroeid binne, en reidfjilden. Sels yn sokke habitats is harren aksjeradius yn 'e regel minder as 100 m.
De brune rôt is yn it foarste plak in nachtdier, hoewol't er soms ek oerdeis yn 't spier is. It is in goede swimmer, sawol oan it wetteroerflak as ûnder wetter (wat der de reden foar wêze sil dat er soms foar in wetterrôt oansjoen wurdt), mar oars as de swarte rôt giet klimmen him min ôf. Brune rotten binne natuerlike gravers, wêrby't se net inkeld har poaten ynsette, mar ek har kjiftosken, dêr't se mei troch alderhanne hurde materialen hinne gnauje. Soks kin yn gebouwen grutte skea oanrjochtsje. As se net by de minske ynwenje, grave brune rotten yn wetterrike omkanten frij grutte hoalestelsels yn wâlen en tusken stiennen en beamwoartels, mei gongen dy't sa'n 9 sm yn trochsneed binne. Fral wyfkes en jonge mantsjes hawwe oanstriid ta graven, in ympuls dy't âldere mantsjes hast hielendal ferlieze.
Brune rotten binne sosjale bisten, dy't inoars pels oanhâldend fersoargje en mei-inoar op in protsje sliepe, wat in ynstinktive foarm fan waarmtesparring is. Krekt as hûneridels hawwe ek rottetroepen in hierargyske opbou, en elts bist wit krekt wat syn posysje yn 'e rottemaatskippij is. Troepgenoaten wrakselje faak mei-inoar, wêrby't se inoar dan yn 'e hals besykje te biten; yn serieuze gefjochten bite se inoar krekt yn it efterein. Sokke serieuze gefjochten komme foar tusken leden fan ferskillende rottetroepen, mei't brune rotten territoriale bisten binne, en kinne fierders ek foarkomme tusken leden fan deselde troep ûnderinoar as der te min iten of wenromte ûntstiet. Agressive rotten sette har hier op, blaze, piipje en slane mei de sturt.
Rotten kommunisearje mei-inoar troch ultrasoane lûden, dy't foar minsken ûnhearber binne, mar opfongen wurde kinne mei flearmûsdetektors. Ien foarm fan sokke ultrasoane kommunikaasje is in tsjirpend lûd dat utere wurdt by it wrakseljen, foar it pearjen of as se kidele wurde, en dat wol ferlike is mei laitsjen. Dêrnjonken meitsje brune rotten ek foar minsken hearbere lûden, mei as meast foarkommende it toskeknarseljen dat ornaris in teken fan tefredenens is, mar dat ek bedoeld wêze kin om harsels gerêst te stellen as se senuweftich binne.
De brune rôt hat gjin fêste peartiid, mar kin him it hiele jier troch fuortplantsje, ynsafier't alteast de libbensomstannichheden dat talitte. Dêrby kinne wyfkes wol fiif nêsten jongen jiers produsearje. De draachtiid duorret 21 dagen, en de nêsten kinne út 1-15 jongen bestean, hoewol't it yn trochsneed in stik as 7, 8 binne. Yn sa'n 5 wiken binne de jongen sels ek wer geslachtsryp. Brune rotten kinne maksimaal 3 jier âld wurde, hoewol't se yn it wyld faak mar kwealk 1 jier folmeitsje. Folwoeksen brune rotten hawwe, alteast yn Nederlân, net in geweldich soad natuerlike fijannen. Foksen en losrinnende of spesjaal foar de rottejacht belearde hûnen binne datoangeande it wichtichst. Jonge eksimplaren rinne ek gefaar fan ûlen en katten.
De brune rôt is in wiere omnivoar, dy't hast alles yt dat ytber is (en ferskate dingen dy't dat net binne, sa't dupearre hûseigners befêstigje kinne). It grutste part fan it fretten bestiet lykwols út sied, nôt, biten en oar plantaardich materiaal, ynsekten, ies, fûgelaaien, wjirms, piken, lytse kjifdieren, slakken, swietwettermoksels, amfibyen en alderhanne ôffalresten. In stúdzje út 1964 kaam ta de konklúzje dat domestisearre brune rotten it leafst rieraai, makaroany mei tsiis (in typysk Amerikaansk gerjocht) en searne nôtkerlen ieten. Rauwe byt, pjisken en rauwe selderij ieten se allinnich mar as it echt net oars koe. It menu fan spesifike populaasjes hinget trouwens faak ôf fan 'e beskikberens fan fretten; sa hawwe brune rotten dy't by in fiskkwekerij yn 'e Amerikaanske steat West-Firginia libje, leard om fisk te fangen, wylst de populaasje op it Noardfryske Waadeilân Noardereach protters en wylde einen beslûpt en opfret.
De brune rôt hat de IUCN-status fan "net bedrige". Krektoarsom, it bist foarmet op plakken in wiere pleach, en kin dan in protte skea en oerlêst feroarsaakje. Dêrfandinne dat brune rotten troch de minske faak yntinsyf bestriden wurdt, û.m. mei rottestappen en mei gif en oare gemyske bestridingsmiddels. Yn it ferline waard dêrfoar fral arsenikum brûkt, dat sadwaande oan syn namme fan "rottegif" of "rottekrûd" kaam. (It spul wie blykber frijwat prizich, wat it Frysk oan 'e útdrukking "rottekrûddjoer" holpen hat.)
De brune rôt (Latynske namme: Rattus norvegicus) is in sûchdier út it skift fan 'e kjifdieren (Rodentia), de famylje fan 'e mûseftigen (Muridae), de ûnderfamylje fan 'e mûzen en rotten fan de Alde Wrâld (Murinae) en it skaai fan 'e echte rotten (Rattus), dat nei alle gedachten de bekendste moderne rottesoarte is. Dit bist wurdt yn it Frysk ek wol ierdrôt, gewoane rôt of rioelrôt neamd, of sels wol "wetterrôt", al is dat eins in hiel oars bist. It tinken is dat de brune rôt fan oarsprong op 'e Noardaziatyske flakten libbe, mar dat er him earne yn 'e Midsiuwen dêrwei oer de rest fan 'e wrâld ferspraat hat, grutdiels mei (de ûnbedoelde) help fan 'e minske. Tsjintwurdich komt er frijwol oeral foar, mei útsûndering fan Antarktika. It is ien fan 'e grutste mûseftigen en de dominante rottesoarte yn Jeropa en grutte parten fan Noard-Amearika. Yn Nederlân is syn foarkommen algemien. Wat de fersprieding en ek it oanpassingsfermogen oanbelanget, is it ien fan 'e súksesfolste sûchdieren fan 'e wrâld. Brune rotten wurde ek wol as hûsdieren en as proefdieren yn laboratoaria holden.
Brúna rottan er størri enn tann svarta, og kallrottan er størri enn kvennrottan. Hon vigar 200-400 g, kroppurin verður 21-29 cm langur og halin 17-23 cm langur, í halanum eru 160-190 ringar. Feldurin er javnt grámorreyður, og hon er ljósari undir búkinum. Brúna rottan er førlig, snáðin er kýpin, og eyguni smá. Oyruni eru loðin og stutt og røkka tey ikki niður á eyguni, verða tey løgd fram á pannuna.
Brúna rottan verður eisini nevnd ferðarottan. Hon hevur sín uppruna í Ásia og í Kina og kom til meginpartin í Evropa í 1727, tá ið hon í murlutali svam tvørtur um Volga. Men til Danmarkar kom hon longu í 1716, tá ið Pætur Mikli keisari var og vitjaði, hann kom sjóvegis til Keypmannahavnar. Haðani var høgligt hjá henni at sleppa norðureftir, til Noregs, Føroya, Íslands og Grønlands. Rottan kom til Føroya við einum norskum skipi úr Tróndheimi, ið nevndist Kongen af Preussen. Skipið var á veg til Dublin, tá tað gjørdist vrak á oynni Lewis í Skotlandi. Vrakið rak norðureftir og kom inn á Hvalba í mai 1768. Við hesum vrakinum komu tær fyrstu rotturnar til Føroya, og longu í 1769 var hon komin til Havnar. Brúna rottan er bara í teimum stóru oyggjunum.
Rottan heldur til allastaðni, við hús eins væl og burtur frá húsum, um nóg nógv føði er at fáa. Hon etur alt og aftrast ikki við at taka mýs, egg og ungar, haruungar og ræ. Ofta hevur rottan ávís pláss, har hon etur, og tá ríviligt er, kann hon goyma sær niðurfyri.
Rottan er náttardjór burturav. Hon er ferm at klintrast og reika um allastaðni, har bygt er. Hon kann eisini leggjast í fuglabjørg, ikki minst í lundalondini, og har skrápur og drunnhvíti eiga, kann hon oyða alt. Hon heldur seg á ávísum økjum í búflokkum, sum kallrotta við fleiri kvennrottum og ungum teirra stendur fyri.
Kvennrottan gongur kviðin í 22 dagar, og hon leggur 3-5 ferðir um árið 6-12 ungar hvørja ferð. Nýlagdir eru teir naknir og blindir, og tríggjar mánaðir gamlir eru teir kynsbúnir. Ofta eru fleiri legur í sama rottureiðrið, soleiðis eru fleiri rottur um somu holu. Livialdurin hjá rottu er vanliga 1½ ár.
Allastaðni hevur verið roynt at avoyða rottu, tí at hon kann spjaða sjúku millum fólk og húsdjór. Hon gnagar allastaðni, og er hon til miklan ampa. Í Føroyum hevur hon nærum forkomið einstøkum bjargafuglum. Er rotta í oynni, eru t.d. lundi og skrápur at kalla burtur. Føroysku kommunurnar hava lógir at ganga eftir, tá tær royna at týna rottuna.
The grund ratton (Rattus norvegicus) is ane o the best kent an maist common rattons.
The grund ratton (Rattus norvegicus) is ane o the best kent an maist common rattons.
Kau-chhí, ha̍k-miâ Rattus norvegicus, sī Rattus-sio̍k ê chi̍t khóan nì-khí tōng-bu̍t.
Kau-chhí, ha̍k-miâ Rattus norvegicus, sī Rattus-sio̍k ê chi̍t khóan nì-khí tōng-bu̍t.
Miu i murrmë i gjirizeve (Rattus norvegicus) është një nga gjitarët më të njohur në Europë. Ngjyra e gëzofit është e ndryshueshme, por zakonisht është e murrme dhe me shkëlqim. Dëmton të mbjellat dhe është bartës i shumë sëmundjeve të trasmetueshme tek njerëzit dhe tek kafshët. Ai është shumë pjellor dhe përshtatet lehtësisht ndaj ndryshimeve të mjedisit. Ky lloj gjitari mund të ngatërrohet lehtë me Miun e Zi (Rattus rattus) veçanërisht në jug. Kjo specie është më e pranishme në zonat e ngrohta dhe mund të ketë ngjyra të ndryshme pavarësisht nga emri.[1]
Nuk ka kërcënime madhore ndaj kësaj specieje. Meqënëse konsiderohet infekstues, popullatat e tij mbahen nën kontroll nga organet e shëndetësisë.
Ndonëse origjinën e ka nga Azia, ky mi është shpërndarë prej andej në të gjithë botën. Gjendet me shumicë në vendet e Europës Qëndrore dhe Veriore dhe mund të ndeshet në të gjithë rajonin tonë. Jeton kudo ku është njeriu dhe preferon zonat rurale dhe urbane.
Ha gjithçka, konsumon çdo gjë të tretshme.
Miu është një kafshë e shoqërueshme. Ai lëviz gjatë natës, është notar dhe gërmues i mirë. Folenë e ndërton me barëra, mbeturina e materiale të ngjashme, në vrimë ose në zgavër.
Pjell deri në 5 herë në vit. Bën deri në 12 të vegjël, të cilët maturohen mbas 3-4 muajsh. Jetëgjatësia arrin deri në 3 vjet.
Gërvimë
Miu i murrmë i gjirizeve (Rattus norvegicus) është një nga gjitarët më të njohur në Europë. Ngjyra e gëzofit është e ndryshueshme, por zakonisht është e murrme dhe me shkëlqim. Dëmton të mbjellat dhe është bartës i shumë sëmundjeve të trasmetueshme tek njerëzit dhe tek kafshët. Ai është shumë pjellor dhe përshtatet lehtësisht ndaj ndryshimeve të mjedisit. Ky lloj gjitari mund të ngatërrohet lehtë me Miun e Zi (Rattus rattus) veçanërisht në jug. Kjo specie është më e pranishme në zonat e ngrohta dhe mund të ketë ngjyra të ndryshme pavarësisht nga emri.
A pontica (Rattus norvegicus) hè un tipu di mammiferu chì faci parti di a famiglia di i Muridae. Hè bruna o grisgia. A pontica hè longa sin'à 25 cm. A coda hè longa sin'à 20 cm. U pesu mediu di u masciu hè 350 grammi è quiddu di a femina hè 250 grammi. Ma pò accada chì una pontica pisessi una libra. Di manera eccezziunali, si pò ancu scuntrà una pontica chì pesa sin'à un chilò.
A pontica hè unu di i topa più cumuni, è dinò unu di i più maiori. Si pensa ch'edda hè urighjinaria di u Nordu di a China. A pontica s'hè sparta avali annantu à tutti i cuntinenti, fora di l'Antarctica. Hè u tipu di topu più cumunu in Auropa.
A pòntica hè cumuna in Corsica.
A pontica (Rattus norvegicus) hè un tipu di mammiferu chì faci parti di a famiglia di i Muridae. Hè bruna o grisgia. A pontica hè longa sin'à 25 cm. A coda hè longa sin'à 20 cm. U pesu mediu di u masciu hè 350 grammi è quiddu di a femina hè 250 grammi. Ma pò accada chì una pontica pisessi una libra. Di manera eccezziunali, si pò ancu scuntrà una pontica chì pesa sin'à un chilò.
A pontica hè unu di i topa più cumuni, è dinò unu di i più maiori. Si pensa ch'edda hè urighjinaria di u Nordu di a China. A pontica s'hè sparta avali annantu à tutti i cuntinenti, fora di l'Antarctica. Hè u tipu di topu più cumunu in Auropa.
D Wanderradde (latynisch: Rattus norvegicus) isch es Nagedier.
Es isch e grossi Raddesorte; dr Körper isch öppe 18 bis 28 Santimeter lang und dr Schwanz nomol bis 22 Santimeter drzue. Si chönne öppe drüü Joor alt wärde. D Männli sind grösser als d Wiibli. S Fääli het bi junge Radde e rotbruuni oder dunkelbruuni Farb, spöter wird’s röötlech und bi eltere Dier wider dünkler.
D Radde het i dr Natur verstreut i de Wälder und i Landschafte mit Strüücher gläbt und meischtens Pflanze gfrässe.
D Dieraart het früener nume im Nordoschte vo Asie gläpt, i Regioone, wo hütt zu Sibirie, China, Korea und Japan ghöre, und si isch erscht vo de Möntsche als «Kulturfolger» unabsichtlech i anderi Gebiet brocht worde. Mit de Schiff sind d Wanderradden uf alli Kontinänt usser d Antarktis cho. Sid em 18. Joorhundert het me Nochrichte vonne us Europa und Amerika. Mit de Wanderige und em Güetervercheer vo de Möntsche isch d Wanderradde als «Neozoe» au id Sidlige und d Stedt cho, wo si vo de Vorrööt und de Abfäll läpt und näbe pflanzleche Sache au Fleisch frisst. Si isch für d Gsundheit es Risiko, wil si d Läbensmiddel veträckt und Chrankete übertreit, bsunders au mit de Flöö, wo uff ere als Parasite lääbe. A gwüssne Oort, wo si nöi hicho isch, het d Wanderradde – änlech wie d Huusradde – die yheimischi Dier-und Plfanzewält starch gschädiget, erscht rächt uf de Insle mit de ganz eigete Läbensgmeinschafte.[1] Bsunders schlimm isch es uf de Näbeinsle vo Neuseeland gsi.
Dr John Berkenhout het d Aart anne 1769 wüsseschaftlech beschribe und ere dr Fachname Mus norvegicus ggä.
D Wanderradde (latynisch: Rattus norvegicus) isch es Nagedier.
Es isch e grossi Raddesorte; dr Körper isch öppe 18 bis 28 Santimeter lang und dr Schwanz nomol bis 22 Santimeter drzue. Si chönne öppe drüü Joor alt wärde. D Männli sind grösser als d Wiibli. S Fääli het bi junge Radde e rotbruuni oder dunkelbruuni Farb, spöter wird’s röötlech und bi eltere Dier wider dünkler.
D Radde het i dr Natur verstreut i de Wälder und i Landschafte mit Strüücher gläbt und meischtens Pflanze gfrässe.
D Dieraart het früener nume im Nordoschte vo Asie gläpt, i Regioone, wo hütt zu Sibirie, China, Korea und Japan ghöre, und si isch erscht vo de Möntsche als «Kulturfolger» unabsichtlech i anderi Gebiet brocht worde. Mit de Schiff sind d Wanderradden uf alli Kontinänt usser d Antarktis cho. Sid em 18. Joorhundert het me Nochrichte vonne us Europa und Amerika. Mit de Wanderige und em Güetervercheer vo de Möntsche isch d Wanderradde als «Neozoe» au id Sidlige und d Stedt cho, wo si vo de Vorrööt und de Abfäll läpt und näbe pflanzleche Sache au Fleisch frisst. Si isch für d Gsundheit es Risiko, wil si d Läbensmiddel veträckt und Chrankete übertreit, bsunders au mit de Flöö, wo uff ere als Parasite lääbe. A gwüssne Oort, wo si nöi hicho isch, het d Wanderradde – änlech wie d Huusradde – die yheimischi Dier-und Plfanzewält starch gschädiget, erscht rächt uf de Insle mit de ganz eigete Läbensgmeinschafte. Bsunders schlimm isch es uf de Näbeinsle vo Neuseeland gsi.
Dr John Berkenhout het d Aart anne 1769 wüsseschaftlech beschribe und ere dr Fachname Mus norvegicus ggä.
Йĕкехӳре кĕлетки тăршшĕ 25 см яхăн, хӳри - 12 см. Йывăрăшĕпе çур килограма çитет. Ытларах чухне сăрăрах хăмăр тĕслĕ. Хырăм айĕ çутă кăвакрах. Хӳри çăмсăр, вĕтĕ хупăсемпе витĕннĕ. Йĕкехӳре этем пурнăçĕпе тачă çыхăннă. Пирĕн тăрăхра йĕкехӳресем пĕр ĕмĕр каялла кăна хытă ĕрчесе кайнă, çакна чукун çул хывнипе çыхăнтараççĕ. Этеме йĕкехӳре ытларах хĕллехи вăхăтра аптратать. Çулла çитсен нумай чухне юханшывсем хĕррине пурăнма куçать, мĕншĕн тесен йĕке хӳрене пурăнма шыв питĕ кирлĕ. Çав вăхăтрах апат-çимĕç тулăх пулсан пĕр вырăнта та пурăнма пултарать. Пытанса пурăнма йĕкехӳресем тĕрлĕрен шăтăк чаваççĕ, хăйсен йăвисенче йăхпа пурăнаççĕ. Йăхра йĕкехӳрсем 20-30 пуç таран пулаççĕ. Аçисем территори сыхлаççĕ. Апат енчен йĕкехӳре ниме те тиркемест - мĕн çиме юрăхлă пĕтĕмпех кăшлать (курăк вăрринчен пуçласа вилнĕ чĕрчунсем таранах). Ами çулталăкра 2-3 хут çăвăрлать. Йăвара 10 çăвăр таран пулать. Пурнăçĕ вĕсен 2 çултан мала пулмасть. Йĕкехӳре - этеме сиен кӳрекен чи паллă чĕрчун. Çулталăкра пĕр йĕкехӳре 20 килограмм ытла апат çиет. Тата пысăкрах сиен вара тĕрлĕ чир-чĕр сарнипе кӳрет. Çавна пулах этем унпа сĕм ĕлĕкренех кĕрешет, анчах та йĕкехӳрене пĕтерме çăмăл мар: çак кăшлакан чĕрчун темле йывăр условие те питĕ хăвăрт хăнăхса çитет, йышлă ĕрчет.
Йĕкехӳре кĕлетки тăршшĕ 25 см яхăн, хӳри - 12 см. Йывăрăшĕпе çур килограма çитет. Ытларах чухне сăрăрах хăмăр тĕслĕ. Хырăм айĕ çутă кăвакрах. Хӳри çăмсăр, вĕтĕ хупăсемпе витĕннĕ. Йĕкехӳре этем пурнăçĕпе тачă çыхăннă. Пирĕн тăрăхра йĕкехӳресем пĕр ĕмĕр каялла кăна хытă ĕрчесе кайнă, çакна чукун çул хывнипе çыхăнтараççĕ. Этеме йĕкехӳре ытларах хĕллехи вăхăтра аптратать. Çулла çитсен нумай чухне юханшывсем хĕррине пурăнма куçать, мĕншĕн тесен йĕке хӳрене пурăнма шыв питĕ кирлĕ. Çав вăхăтрах апат-çимĕç тулăх пулсан пĕр вырăнта та пурăнма пултарать. Пытанса пурăнма йĕкехӳресем тĕрлĕрен шăтăк чаваççĕ, хăйсен йăвисенче йăхпа пурăнаççĕ. Йăхра йĕкехӳрсем 20-30 пуç таран пулаççĕ. Аçисем территори сыхлаççĕ. Апат енчен йĕкехӳре ниме те тиркемест - мĕн çиме юрăхлă пĕтĕмпех кăшлать (курăк вăрринчен пуçласа вилнĕ чĕрчунсем таранах). Ами çулталăкра 2-3 хут çăвăрлать. Йăвара 10 çăвăр таран пулать. Пурнăçĕ вĕсен 2 çултан мала пулмасть. Йĕкехӳре - этеме сиен кӳрекен чи паллă чĕрчун. Çулталăкра пĕр йĕкехӳре 20 килограмм ытла апат çиет. Тата пысăкрах сиен вара тĕрлĕ чир-чĕр сарнипе кӳрет. Çавна пулах этем унпа сĕм ĕлĕкренех кĕрешет, анчах та йĕкехӳрене пĕтерме çăмăл мар: çак кăшлакан чĕрчун темле йывăр условие те питĕ хăвăрт хăнăхса çитет, йышлă ĕрчет.
.jpg)
