Wild Boar

Akọ ẹlẹ́dẹ̀

Itokasi

Ngulúbɛ tǒ Ngúlu ya zámba tǒ mpé lisúsu Nsombo ya Zámba

Ngulúbɛ tǒ Ngúlu ya zámba tǒ mpé lisúsu Nsombo ya Zámba

O Pòrco sarvægo o l'è un mammifero de l'Ordine di Artiodactyla, Famiggia Suidi, molto comùn in te nòstre tære.

El cinghiałe (o sengiałe, zengiałe o zengial) el xe un mamìfero deła fameja dei Suidae (Sus scrofa). In todesco se dixe Wildschwein, in inglexe wild boar, in sloveno dívji prášič, in tałjan cinghiale. El xe onivoro, ke vol dir ke'l magna de tuto; El da na dentadura fortisima, con 44 denti; in ogni mexa ganasa el ga 3 denti incixivi, un canino, 4 premołari e 3 mołari. I canini de sora e de soto 'ntei mas-ci i se piega in avanti. 'Ntełe femene pol sucedere soło quando ke łe diventa vece. I canini de soto 'ntei mas-ci i xe longhi 20 cm, ma i pol rivare anca a 30.

Dimension e cołor del peło

Ste bestie łe xe longhe da 130 a 180 cm e łe pol pexare, 'ntei mas-ci, anca fin a 200 kg.

Na femena de cinghiałe coi so picołi

El peło xe de cołor blu-grixo o maron-nero fato de tanti pełi łanoxi fisi fisi ke i serve par ła termoregołasion del corpo, visto ke i trategne cusì ł'aria in mexo. I picołi pena nati i ga un peło maron ciaro con 4- 5 strise xałe ke łe core parałele par tuto el tronco; dopo 3- 4 mexi el cołor el diventa kueło dei grandi. Coi so denti el cinghiałe el raspa ła tera, magnando raixe, bigati, baùti e erba, ma 'l magna anca oxełeti ke casca xo dai gnari, bisi, funghi, perle e fruti. El sa noàr ben e in aqua el magna tuto kueło ke'l trova: gransi, garùsołi e piante aquatiche.

Difuxion 'ntel mondo

Co ste premèse e tegnendo conto ke ogni femena ła fa 7 picołi ła volta, col so peło ke ło protege dał'umido e dal fredo, el cinghiałe el se ga difuxo in tuta Eoropa, dal Mediteraneo fin ała latitudine del lago Ladoga, in Rusia, e in Maroco. Dai 60° nord del Lago Ladoga, l'areałe de distribusion el piega ałora in xo, verso sud, traversando el Volga e rivando ai Urałi del sud. El vive anca in Siberia, ma no in Mongolia, in Cina a ovest del Sezuàn e in India suł'Himalaya. Ło trovemo anca in Giapon, Taiwan, Vietnam, Hainan, Sri Lanka, Sumatra, Giava, Lombock, Bali, Sumbawa e Komodo. El cinghiałe xe sta introdoto anca 'ntei Stati Unidi d'America, Argentina, 'ndove ke'l vive fra i 40 ei 44° sud, Nova Xełanda, Hawaii, ixołe Sałomon, Bismarck, deł'Amirajato, Nova Ghinea e in Australia, dove ke'l xe diventà na peste parkè el magna fora tute łe verdure e łe piante dei canpi.

Areałe de distribusion del cinghiałe (in verde dove ke'l xe rivà par conto suo e in blu dove ke'l xe sta introdoto)

Cosa ke'l magna de gusto

El cinghiałe magna de gusto tuto, ma in spece łe giande del roare e i fruti del fagaro, ma anca patate, carote, rave e altre verdure dei canpi, ua e fruti.

Anbiente 'ndove ke'l vive ben

Tuti i boschi cedui (magari con roari e fagari) o misti con conifere, anca se umidi, i va ben. In tuta ł'Italia apeninica se pol trovare posti del genare, ma spece 'ntełe vałi dełe Prealpi Venete (Łesinia, Val Posina, Valdastego), Altopian dei sete comuni, Valsugana, Alto Trevixan, Bełunexe), e furlane (Pordenonexe, Carnia, pianura tacà Ùdine), sul Carso de Trieste e sui Cołi Euganei el cinghiałe el xe diventà na peste.

El cinghiałe come peste par i canpi 'nteła mitołogia

Xa el poeta Omero el dixeva ke ła dea greca deła cacia, Artemide, ła ga mandà par vendeta suła tera un cinghiałe par rovinare canpi e vixełe. El poeta roman Ovidio el raconta dei malan par i contadini portà dai cinghiałi, bestie ke no se xe boni de mandar via, rexistenti a tuto. Al riguardo, ła racolta de saghe germaniche Edda ła dixe ke ogni dì i eroi germanici i va a cacia e i copa el cinghiałe Sährimnier, ke'l risorge ła matina dopo par far ricuminsiare ła cacia.

El cinghiałe in cuxina

El cinghiałe in tecia col pinot nero

Par 6 persone ghe vol:

• 2 kg spała de cinghiałe
• 1 ganba de sełeno
• 1 carota
• 1 séoła
• 1 ciufo de timo fresco
• 750 ml de keno (Pinot nero)
• 3 cuciarini de axedo roso
• 1 cuciaro de grani de pevare
• 2 foje de doraro
• 1 kg de pomodori
• 3 scałogni
• 6 spigołi de ajo
• 1 ciufo de rosmarin
• 4 cuciarini de ojo de oliva
• 2 cuciarini de concentrato de pomodoro
• 1 ciufo de parsémoło
• sałe
• pevare bianco

Metare ła carne in na pignata, lavare e netare verdure e zeola, lavare el timo e tajarlo a toketi. Xontare ała carne verdure, zeola, timo, keno, axedo, grani de pevare e doraro. Far marinare in frigo par 24 ore. Far pasare par un criveło ła carne e sugarla con carta asorbente da cuxina. Tegner da parte el resto deła marinada. Cavar via dai pomodori scataroni e grani. Tajare a cubeti metà dełe verdure (fora ke'l parsemoło); spełare scałogni e ajo, lavare el rosmarin. Scaldar ł'ojo su na tecia e cuxinare ła carne a fogo forte, mis-ciando i toki cfinkè no i ga ciapà el so cołor maron. Xontarghe scałogno e ajo. Mis-ciare insieme el concentrato de pomodoro e cuxinare ancora par 4-5 minuti. Versare e mis-ciare pomodori, verdure e rosmarin e regołare de sałe e pevare. Xontare ła metà deła marinada e cuxinare a fogo baso par 2 ore. In caxo, se pol xontare altra marinada versandoghine un poca ała volta suła carne e mis-ciando. Tajar ła carne a fete e metarla al caldo. Lasar cuxinar el sugo a fogo forte in modo ke'l vegna fiso; versarghine un poco sułe fete de carne e el resto metarlo in na scudełeta par sughi. Insieme va ben połenta e/o patate rosto, ma anca radici de canpo (pisacan) coti o radici de Trevixo ała griłia. El keno giusto xe un Amaron, un Ripàso deła Valpołiceła o un Cabernet superiore de Breganze.

Note

1. ↑ Oliver, W. & Leus, K., 2008. Sengiałe. In: 2008 IUCN Red List of Threatened Species. IUCN 2008.

Su sirbone / -i o sriboni porcrabu est su porcu areste (Sus scropha) de sa familia Suidi. Difusu in Europa, e numerosu in Sardigna, ispetzialmente in sos ùltimos tempos, proite s'est incrociadu cun sues masedas. No tantu mannu, de colore murru e iscuru, cun tuddas longas e unu pagu duras. Mandigat landes e raighinas. Girat e isforrojat in totue, cun su runcu e-i sas sannas, faghinde dannos. In su periodu de sa catza trumas de catzadores li dana sa catza e nde occhini meda.

Sân-chû.

Sân-chû (山豬, Ho̍k-miàng: Sus scrofa) he Chû-su̍k thûng-vu̍t. Kì-têu kóng fûn-pu chhai sṳ-kie sông, sṳt-yin tô-chúng chhi-sit fàn-kin. Sân-chû he chha̍p-sṳ̍t-sin ke, má-ke tû sṳ̍t.

Hien-kîm ngiuk-lui sṳ̍t-liòng chú-yeu lòi-ngièn chṳ̂-yit ke chû-é, ya-he yî 8000-ngièn chhièn yù sân-chû shûn-fa yì sṳ̀n. Sân-chû put-kiùn lâu chû-é ngoi-mau khi̍t vì m̀-thùng, sṳ̀n-chhòng suk-thu ya yén pí chû-é kha-man, thí-chhùng yi̍t kha-khiâng.

Xozê yabani (Sus scrofa) ya zi be namey Xozê Ewropaê yabani, yew ganiyo ke keyey xozan rao, cayanê zey Ewropa (teberê İskandinawya), Ewrasya u zımey Afrika u tayêna zi adey verocê qıtay Asya de cıwiyeno. Merdıman xozê yabani be xo berdê cayanê dûran, wıni zi habitatê xozanê yabanan kerdo hira. Coka xozê yabani dınya sero keyey çıçıkınan ra tewr ganiyanê cayanê hiran de cıwiyaeyan ra yewo. Dı u het miyan dê leyrê yew mahwiye (xoza maykiye rê vanê mahwiye) benê. Key kudıki (leyrê xozan rê vanê kudık) benê şeş aşmi, muyê inan veciyenê. Leyrê maykiy şeş u heşt aşman de şena leyr do cı.

Xozê yabani zey keyan weşiya xo ramenê. Yew keyey xozanê yabanan de pancês u vist (des u panc u vist) xozi benê u ê pêro piya cıwiyenê. Êlkaney (xozê neri rê vanê êlkane) tek teyna demê biyayışê leyran rê yenê nezdiyê keyan, dıma zi ageyrenê cayê xo. Coka yew keyey xozanê yabanan de mahwiy, gênci u leyri estê.

Namekerdış

Xozê yabani zey xozanê keyey niyê. Merdımi xozanê yabanan seyd kenê, postıkê xozanê yabanan gênê, roşenê. Goştê xozi dınya sero tewr goştanê namdaran ra yewo, merdımi goştê xozi zaf wenê. Tayê bazırganan zi xozanê yabanan seyd kenê, goştê cı roşenê.

Terminolociya têversanayışê seydkerdışê xozanê yabanan gorey namey xozan be serrê inan Zazaki de:^[1]

Xozi mêşe, bırr, vaş, çol, ko u cayê zey ninan, her ca de cıwiyeni. Xozi vaşan ra hete heywananê qıtekan, her çi weni. Dışmênê xozan zi leopari, qaplani u goştwerê gırdê.

Referansi

kiyuma(野豬、山豬)

siwkay

i buyuay a pabuy kuyni, caaykaw nu pahabayay a pabuy. u kiyuma sa, tanaya' ku ngipen nu heni , u pahabayay a pabuy sa, caay katanaya' ku ngipen. makauzip kuyniyan a mauzipay i kitakit, matatungus(適合) i hekalay a subal makauzip. sisa, maazih tu i cuwacuwa nu kitakit. uzuma sa, caay kapili' mukan. u ayzaay pahabayay a pabuy, naayaw 8000 a mihcaan pahabay nu tademaw, mananam tuway pahabay. maydih mukan tu pabuy a titi' ku tademaw.

u Amilikay a kiyuma

tenektek ku uzip nu kiyuma, tabaki ku tangah nu heni, apuyu' ku kuku. lumeniay asaca kiptulay a kulahay(褐色). u belek(小豬) a kulit sa, u ahemaway a kulahay, silumeniay a silusi. mabalakiay a kiyuma maka 1.5-2 kongce(公尺), maka 90 cm ku talakaw. bahket ku kiyuma, maka 200 kongcin(公斤). tanaya' ku ngipen, maka 6cm, 3cm i hekal nu laway. caay katanaya' ku ngipen nu laang(雌性) a pabuy.

mapulung muuzip ku kiyuma, maka 20-50, ilabu sa, izaw 2-3 laang a kiyumah atu belek. musabili ku laang a kiyuma, taneng lecuh 8-12 a belek. mikutkut tu buhang i lala' ku kiyuma. u tatelungan a sisackih a aadupen matineng mikutkutay a aadupen.

mauzip i bukebukelalan katukuh buyubuyuan maka 3000 kongce ku talakaw.anu kasienawan tayza isasa' nu buyu.

kagak kakuniza(科學分類)

subal(域)：mauzipay

salaedan(界)：aadupen

panan(門)：sikululay(脊椎) a aadupen

upiz(綱)：pacucuay(哺乳)

mata(目)：tusa-sackih(蹄)

kiyuma

mukan tu kakaenan tina belek

sapamat(科)：pabuy

mikitinay(屬)：pabuy

hicahicaay(種)：kiyuma

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan

wikipayke-野豬

Taywan kiyuma

liwasak(分布) tatungus(範圍) nu kiyuma

Ýekegapanlar Türkmenistanyñ çäginiñ ähli ýerinde diýen ýaly duş gelýär. Olar goşa toýnakly haýwanlara degişli bolup, erkeginiñ agramy 300 klograma çenli ýetýär. Biziñ welaýatymyzda olar Köpetdagyñ suw çeşmeleri köp bolan jülgelerinde, Garagum derýasynyñ ugrundaky gür gamyşly we ýylgynly ýerlerde duş gelýärler. Ýekegapanlar ösümlikleriñ kökleri, kösükleri, mör-möjekler we olaryñ liçinkalary, ýagyş gurçugy bilen iýmitlenýärler. Ýöne olaryñ iýmitiniñ köp bölegini ösümlikler tutýar. Ýekegapanlar agyzlaryndan çykyp duran iki sany uly dişleri bilen batgaly ýerlerde gamşyñ we beýleki ösümlikleriñ köklerini gazyp çykarýarlar hem-de olary iýýärler. Ýaz we tomus aýlary ösümlikleriñ gök ýapraklaryny, baldaklaryny, gyş aýlary bolsa ösümlikleriñ ýeriñ astyndaky böleklerini iýip, oññut edýärler. Ýiti dişleri olara duşmanlaryndan goranmaga-da kömek edýär. Olary gabasalar ýa-da atyp çala ýaralasalar, onda adama hüjüm edýän mahallaram bolýar. Ýekegapanlaryñ Garagum derýasynyñ boýundaky özleşdirilip, ekin dolanşygyna girizilen ýerlere ekilen gökdür bakja ekinlerini zaýalap gidýän wagtlaram az bolanok. Ýekegapanlar, esasan, gijelerine iýmitlenmäge çykýarlar. Gündizlerine bolsa gür gamyşlygyñ arasynda ýatyp, dynç alýarlar. Eger çybyndyr çirkeýler bimaza etseler, onda olar oý ýere ýygnanan suwa girip, diñe kellesini suwdan çykaryp ýatýarlar. Ýekegapanlar aprel we maý aýlarynda köpelýärler. Köplenç 4—5 jojuk dogurýarlar. Emma 11 jojuk dogan ýekegapanlara-da duş gelinýär. Olar süri bolup ýaşaýarlar. Ýöne erkek ýekegapanlar köplenç jojuklaryndan we olaryñ enelerinden aýratyn, ýeke gezýärler. Jojuklarynyñ derisi açyk reñkde we ala bolýar. Ulalanlaryndan soñ bolsa, olaryñ garamtyl-goñur ýa-da çal reñkli bolýar. Ýabany ýekegapanlar ortaça 30 ýyl ýaşaýarlar. Olar zyýanly mör-möjekleri ýok edip, peýda getirýärler.

Нал

Нал

Нал (лат. Sus scrofa) олу. Муьлххачу а Ӏаламан хьелашца тарлуш Малхбузе Европан а, Кавказан лаьмнийн а хьаннашкахь, генарчу малхбалийн тайгехь а, Юккъерчу Азин, Иранан эрз болчу тогӀешкахь а, Тянь-Шанехь а, альпийски цанашкахь а хуьлуш ду и шатайпа экха. Нелана ца езаш меттиг ю, кӀорга ло дуьллуш йолу Къилбаседе. ХӀунда аьлчи, цунна напгӀа латтош дерг лаьттан тӀоьхлара чкъор ду. Иза гӀорийча а, цунна тӀоьхула стомма ло диллича нал кхин напгӀа доцуш меца юьсу.

• Нал, иза хӀинца цӀахь кхобуш йолчу хьакхарчийн хьалхенах ю. Нелан гӀиллакхаш цӀахь кхобучу хьакхичух тера ду: чехка болар а, уьш масех цхьана а йолуш борз тӀегӀоьртича цунна майрра доьхьал хӀоттар а.
• Нал - ницкъ болуш экха ду. Шен деза дегӀ каде леладо цо, лохачу чӀогӀачу, когаш тӀехь. Шена новкъарло ян герга гӀоьртанчу мостагӀчунна каде тӀекхета иза. Буьрса экха шена зене дала тӀедирзича цунна доьхоьал а хӀоттало. Къеначу нелана кхераме доц цхьа а тайпа буьрса экха, цхьа цӀоькъалом доцург. Иштта адам а ду цунна къераме. Оццул ницкъ болуш долу и экха адамо доь герз тухий. Цуьнгара ницкъ, каде хилар, 14 сантиметр, урс санна ира кӀомсарш хилар дика хаьа барзана а, чана а.
• Нал адамах чӀогӀа кхоьру. Бакъду, чов хилла нал таллархочунна тӀекхета. Кхин яха меттиг боцуш йисчи а йо цо адамана доьхьало. ЦӀеххьана кӀомсар а тухуш тӀеэккха иза. Шайн-шайн реманаш хуьлу оцу акхаройн, шайна хьалхаяьлла боьрша нал а, тӀаьхьахӀиттина кӀорнеш а йолуш. Боьрша йоккха нал ша къаьстана лела хьаннашкахь. Стенаш оре йогӀучу хенахь реманах схьакхета боьрша нал. Царна юккъера кегийранаш лелхайо цо. Стенаш оре лаьцначул тӀаьхьа юха а дӀакъаста боьрша нал. Иза дӀаяхчи юха реманах схьакхета цо дӀакъахкийнарш. Наноша херсеш йичи ондеевлла боьршанаш цхьацца йолий кхерста йолало.
• Яхка герга яхчи стечу нело лаьттах ор а доккхий шена бен бо, буц а кхин йолу кӀеда хӀума а буха а юьллуш. Херсеш шена тӀаьхьа хӀиттина юьйлаяллалц оцу бен чохь хан йоккху цо. Нанас чӀогӀа дола до шен херсешна. Иштта къасттина болу доьзалаш цхьана а кхетий юха а тохара санна рема йо цара. Оре йогӀучу хенахь боьршачу неларчашна юккъехь боккха тӀом хуьлу. Вовшийн цоьстур яра цара вортан тӀера дуьйна гӀода юккхе кхаччалц чохчам йиллачи санна, кӀомсар дӀа ца леташ стомма неӀ дацахьара. Иза хилар бахьана долуш кӀелхьарайовлу уьш Ӏожаллех. Бакъду даръелла леттачу церан накхош цистина аьрснаш хуьлу. Ноябрехь, декабрехь стенаш оре йогӀучу хенахь, тӀамана кечлуш санна стамло церан и "аьчкан" ботт.
• Кхерам боцчу меттехь парггӀат юьйлалой лела неларчий, кортош охьа а охкадой, латта охкуш, бецан орамаш дууш яжа а ежаш. ТӀуьнчу меттехь хоттала а Ӏам чу а керча уьш. Цхьана хӀуманах кхерам болуш шеко кхоллаелчи муцӀар ирах а йохуьйтий хьожа яха хӀутту нал. Цо "хуьр-р-р-рюк" аьлла мохь тоьхчи, рема ежачуьра соца, цӀеххьана гулло уьш наной шешан херсешца юккъехь а юьтуш, боьршаниш гондахьа а хӀуьттуш. Нагахь санна таллархой герга гӀерташ белахь, цӀеххьана дӀалелха уьш бекъа эрз, декъа гӀаш, синтарш кегдеш, чехка дур оьций, уггаре а луьстачу хьаннашна, коьллашна юккъехула каде чекхлелхаш оьрнашна, тоьлгашна тӀех лелхаш.
• Нал шена кхерам болчу меттехь чӀогӀа ларло. Адамаш дӀай, схьай лелачу некъах тӀех яла дага деъчи муцӀар ирах а йохуьйтий хӀаваъ чууьйзуш хьожа йохуш лаьтта иза. Цхьа шеко йолуш хӀума тосаделчи, хьоршам тоьхчи санна тарса а терсий "тӀап" олий йов иза. Оццала каде ду цуьнан дӀаэккхар. Диттан га кагдичи а, цхьакӀеззиг даьллачу татанах кхералой йоду нал. Оццулла само йолуш экха ду иза. Шен кегийрачу бӀаьргашца нелана са дика ца го. Бакъду, хьожанций, лергийн самонций кхастало цуьнга шена кхерамехь дерг, доцург. Неларчий буьйсанна юьйлалой лела. Дийнахь садоӀуш йийшина Ӏохку уьш, адам я экха тӀекхачалур доцчу меттехь.
• Латта охкуш ор а доккхий цу чу кӀеда мотт а буьллий, охьаюьйшу уьш. И мотт, вай лакхахь ма-аллара, декъачу гӀах, бацах, эрзах буьллу цара. Акха Ӏежаш, хьаьрса хьечаш, кхораш, стеш хуьлучу хенахь оцу стоьмийн хьаннашкхь еха уьш. Ло диллича эрзан тогӀешка охьайогӀу.
• Неларчаша юуш дуккху а тайпа хӀума ю: соьналлаш, бецан орамаш картолаш, хьаьжкӀаш, хьуьнан бӀараш, массо а тайпа хасстоьмаш, стоьмаш, садолу хӀуманаш, нӀаьний, моьлкъарчий, лаьхьарчий, олхазарийн тойнеш, хӀоьаш, кӀорнеш.
• Ялташна, хасстоьмашна буьйсанна тӀе лета уьш. Царна чӀогӀа зиэ а до. ЗӀоьмалгах ца кхоьру уьш. Я татанах а ца кхерало. Гондахьа керт йичи а кхочу уьш ялташна тӀе. Керта бухахула охкуш Ӏуьрг а доккхий чекхйовлу уьш. Йийначу нелан жижиг доу хьакха юуш болчара. ЦӀоканах мачийн айраш, доьхкарш до. Цуьнан кхесах шотканаш йо. Нелан херсеш къорза хуьлу, букъа бохалла Ӏаьржа моханаш а йолуш. Каде хуьлу уьш. Шешан юткъийчу, амма чӀогӀачу настарш тӀехь, ловзуш, леккха хьала а кхиссалуш.

Хьажа. кхин

• Чинтнал