Jarząb brekinia, brzęk[3] (Sorbus torminalis (L.) Crantz) – gatunek drzewa należący do rodziny różowatych (Rosaceae).
Rozmieszczenie geograficzne
Występuje w Europie, Azji Mniejszej, na Kaukazie i w Afryce Północnej[4]. Najdalej na północy rośnie we wschodniej Danii. Najliczniej rośnie w Europie Południowej i sięga tutaj do wysokości 1200 m n.p.m., zaś najwyżej położone jego stanowiska znajdują się na Kaukazie, gdzie sięga do wysokości 1900 m n.p.m.[5]. W Polsce jest dość rzadki, występuje na rozproszonych stanowiskach, głównie na niżu[6]. W Karpatach znany jest obecnie tylko z dwóch stanowisk: na Białowodzkiej Górze i w Rożnowie koło zapory. Osiąga w Polsce północno-wschodnią granicę zasięgu. Linia przebiega od Gdyni przez Tczew, Ciechocinek, Strzelno, Gołuchów, Wrocław, Strzelin, Ojców i Nowy Sącz[5].
Morfologia
- Pokrój
- Drzewo wysokości do 15‒25 m i 60‒100 cm pierśnicy, o szerokiej i gęstej koronie i z rozpostartymi konarami. Czasami, gdy rośnie w dużym zwarciu i zacienieniu, ma postać krzewu[7].
- Pędy
- Młode pędy oliwkowoszare, nieco omszone, potem nagie i oliwkowobrązowe (w zimie). Pąki zielone, błyszczące, nagie, z ciemniejszymi brzegami łusek. Pączki szczytowe większe od bocznych[7].
- Liście
- Klapowane, pojedyncze, szerokojajowate, długości do 10 cm z 3‒5 parami nierówno ząbkowanych i zaostrzonych klap. Dolne klapy dłuższe, prawie poziomo odstające, rozwarte pod kątem prostym, przypominają duże liście głogu. U nasady zaokrąglone lub płytko sercowate, na brzegu drobno piłkowane, osadzone na cienkim, długim ogonku. Liście z brzegu ciemnozielone, pod spodem jaśniejsze. Jesienią przebarwiają się na czerwono i brązowo[7][5].
- Kwiaty
- Białe, zebrane w luźne i wyprostowane podbaldachy. Dno kwiatowe jest silnie kutnerowate. Działki kielicha trójkątne i od wewnątrz również kutnerowate. Płatki korony białe, okrągłe, słupek zazwyczaj z dwoma omszonymi i zrośniętymi dołem szyjkami[5].
- Owoce
- Owoce kuliste lub jajowate, długości ok. 1 cm, na długich szypułkach. Początkowo są czerwonożółte, potem brązowe z jasnozielonymi punktami. Zawierają po 4 pestki[5].
- System korzeniowy
- Głęboki z korzeniem palowym.
- Drewno
- Czerwonobrązowe, czasami z ciemno zabarwioną twardzielą. Jest drobnosłoiste, twarde i ciężkie, szczególnie przydatne do wyrobów tokarskich i w meblarstwie[8].
Biologia i ekologia
Megafanerofit. Rośnie w świetlistych i suchych zaroślach i lasach. Najwyżej położone jego stanowisko w Polsce znajduje się na Białowodzkiej Górze (550 m n.p.m.). Wymaga gleb żyznych i głębokich; dobrze rośnie na glebach wapiennych i gliniastych. Nie rośnie na piaskach, glebach bagiennych i ilastych. Jest odporny na suszę. W młodości dobrze znosi ocienienie (do 8 roku), później potrzebuje dużo światła. Nie jest przystosowany do surowych warunków klimatycznych. Rośnie wolno[5]. Kwitnie w maju, czerwcu. Owoce dojrzewają w październiku, listopadzie. Zaczyna owocować ok. 15 roku, owocuje co 3 lata[8]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla rzędu (O.) Quercetalia pubescenti-petraeae[9]. Liczba chromosomów 2n = 34[5].
Najstarszy krajowy egzemplarz ma wysokość 24 m, obwód w pierśnicy 65 cm i wiek 190 lat. Rośnie w Lubotyniu w woj. wielkopolskim[10]
Zagrożenia i ochrona
Roślina objęta jest w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Umieszczona została na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia)[11]. Chroniona jest m.in. w następujących rezerwatach:
Przypisy
-
↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2010-01-20].
-
↑ The Plant List. [dostęp 2017-03-01].
-
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
-
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-04-28].
-
↑ a b c d e f g Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
-
↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
-
↑ a b c W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955.
-
↑ a b Otwarta encyklopedia leśna. [dostęp 2017-03-01].
-
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
-
↑ Drzewa Polski. [dostęp 2017-03-01].
-
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
Linki zewnętrzne
Rodzime drzewa i krzewy Polski na podstawie Krytycznej listy roślin naczyniowych Polski (Mirek i in. 2002)Nagonasienne Drzewa i krzewy
Okrytonasienne Krzewy i pnącza
Drzewa
