Multimedia w Wikimedia Commons Krowiziół zbożowy (Vaccaria hispanica (Mill.) Rauschert) – gatunek rośliny z rodziny goździkowatych (Caryophyllaceae), przedstawiciel monotypowego rodzaju krowiziół (Vaccaria). Jest chwastem w uprawach zbóż, rośnie także na miedzach, przydrożach i nasypach[4], także w ubogich murawach, na stokach[5]. Gatunek jest rodzimy dla obszaru sródziemnomorskiego w Europie, północnej Afryce i Azji (sięga na wschodzie po Sinciang w Chinach), poza tym jednak został szeroko rozpowszechniony i obecny jest w Ameryce Północnej i Południowej, w południowej Afryce i w Australii[5][6]. W Polsce rósł na rozproszonych stanowiskach w całym kraju, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i Roztoczu, jednak współcześnie na większości stanowisk wyginął[7].
Morfologia
- Pokrój
-
Roślina jednoroczna, zielna, naga, osiągająca do 60 cm wysokości. Łodyga w środku pusta, w górze widlasto rozgałęziona[4]. Korzeń tęgi[6].
- Liście
- Naprzeciwległe, niebieskozielone, nasadami zrośnięte, przy czym górne liście są siedzące, a dolne ogonkowe. Blaszka osiąga do 10 cm długości i 4 cm szerokości. Ma kształt jajowatolancetowaty lub lancetowaty, jest całobrzega, u nasady sercowato wcięta lub zaokrąglona, a na szczycie zaostrzona lub stępiona[4]. Z pojedynczą wiązką przewodzącą[6].
- Kwiaty
- Zebrane są w silnie rozgałęzione wierzchotkowate kwiatostany. Osadzone są na szypułkach wielokrotnie dłuższych od kielicha, u nasady z błoniastymi przysadkami i podkwiatkami osiągającymi do 5 mm długości i o kształcie lancetowatym. Sam kielich zrosłodziałkowy, pięciogroniasty (do oskrzydlonego, zwłaszcza podczas owocowania), u dołu rozdęty, białawozielony, osiąga od 10 do 17 mm długości. Zwieńczony jest pięcioma jajowatymi i ostro zakończonymi ząbkami. Płatków jest pięć, zwężonych u nasady w paznokieć, bez przykoronka. Kolor mają różowopurpurowy, długość do 20 mm, z czego łatki wystające z rurki kielichowej osiągają do 5 mm długości. Łatki te bywają niepodzielone lub wcięte na szczycie. Pręcików jest 10 (z miodnikami u nasady nitek pręcikowych), a pojedynczy słupek zwieńczony jest dwiema szyjkami o długości 10–12 mm. Na ich końcu znajdują się wąskie, brodawkowate znamiona. Zalążnia jest jednokomorowa, czasem u dołu z pojedynczą, niepełną przegrodą[4][6].
- Owoce
- Liczne, błyszczące torebki o kształcie kulistym lub jajowatym i długości od 10 do 15 mm. Otwierają się słabo rozchylającymi się na szczycie 4 ząbkami. Zawierają ok. 10 kulistych i czarnych nasion o średnicy ok. 2 mm[4][6].
Biologia i ekologia
Kwitnie w czerwcu i lipcu. Gatunek charakterystyczny upraw zbożowych na glebach wapiennych ze związku Caucalidion lappulae[8]. Liczba chromosomów 2n = 30.
Systematyka i zmienność
Gatunek i rodzaj należy do rodziny goździkowatych (Caryophyllaceae), rzędu goździkowców (Caryophyllales) w obrębie dwuliściennych właściwych. W obrębie goździkowatych reprezentuje podrodzinę Caryophylloideae i plemię Caryophylleae[9].
Obok podgatunku nominatywnego V. hispanica subsp. hispanica wyróżnia się V. hispanica subsp. grandiflora (Ser.) Holub[9] (syn. var. grandiflora (Jaub et Spach) Čelak.). Takson ten wyróżnia się płatkami dłuższymi o połowę od kielicha, paznokciem wystającym z jego rurki i łatką płatka osiągającą 8 mm długości, na szczycie dwudzielną[4].
W uprawie popularny jest kultywar 'Pink Beauty' o kwiatach z okazałymi, jasnoróżowymi płatkami[5].
Zagrożenia i ochrona
Roślina umieszczona na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006)[10] w grupie gatunków wymierających (kategoria zagrożenia: E). W wydaniu z 2016 roku otrzymała kategorię RE (wymarły na obszarze Polski)[11]. Znajduje się także w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin w grupie gatunków wymarłych (kategoria EX)[12].
Zastosowania
Gatunek jest uprawiany jako roślina ozdobna (odmiana wielkopłatkowa). Rozmnaża się łatwo i szybko z nasion[5].
Przypisy
-
↑ Stevens P.F.: Caryophyllales (ang.). Angiosperm Phylogeny Website, 2001–. [dostęp 2009-10-07].
-
↑ a b Vaccaria. W: The Plant List [on-line]. [dostęp 2013-09-27].
-
↑ Vaccaria hispanica (ang.). W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-09-27].
-
↑ a b c d e f Adam Jasiewicz (red.): Flora Polski. Rośliny naczyniowe. T. III. Kraków: Instytut Botaniki im W. Szafera PAN, 1992, s. 246. ISBN 83-85444-06-8.
-
↑ a b c d Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 77. ISBN 0-333-74890-5.
-
↑ a b c d e Vaccaria (ang.). W: Flora of Northa America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-09-27].
-
↑ Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 405. ISBN 83-915161-1-3.
-
↑ WładysławW. Matuszkiewicz WładysławW., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13520-4, OCLC 749271059 .
-
↑ a b Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2013-09-27].
-
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
-
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
-
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
