Acacia

Ten artykuł dotyczy rośliny tropikalnej. Zobacz też: zobacz inne znaczenia tego słowa.

Akacja (Acacia Mill.) – rodzaj drzew i krzewów należący do rodziny bobowatych i podrodziny mimozowych. Liczbę gatunków ocenia się na ok. 1300. Występują w strefie tropikalnej i subtropikalnej całego świata, głównie w międzyzwrotnikowej Afryce, szczególnie Etiopii, Somalii, Kongo i RPA oraz Australii i Tasmanii (tu największe bogactwo – ok. 950 gatunków). W Azji najliczniejsze w Indiach i na Półwyspie Indochińskim. Na półkuli zachodniej północna granica zasięgu przebiega przez Teksas i Nowy Meksyk. Według innej klasyfikacji mimozowate stanowią osobną rodzinę, a rodzaj obejmuje około 600 (wówczas w Australii i na Tasmanii 300 gatunków). Akacje stanowią często składnik flory stepów i sawann.

Potocznie (i niewłaściwie) mianem "akacji" określa się robinię akacjową wywodzącą się z Ameryki Północnej.

Morfologia

Pokrój

Obejmują bardzo zróżnicowaną grupę, zawierającą zarówno drzewa do 45 m wysokości, jak i krzewy o wysokości od 1 do 2 m, a nawet liany.

Liście

Pierzaste, ułożone skrętolegle, pojedyncze lub podwójne, niekiedy złożone. Często właściwe liście są silnie zredukowane, a "liśćmi" są liściaki, czyli przekształcone ogonki (długość od 5 mm do 30 cm) o zróżnicowanym kształcie. Zarówno liście, jak i liściaki zaopatrzone są w przylistki, które często przekształcają się w ciernie, osiągające nawet do 12 cm długości.

Kwiaty

Małe, cztero- lub pięciokrotne, obu- lub rozdzielnopłciowe, zebrane w 10 do 100 w główki lub kłosy. W każdym kwiecie posiadającym organy męskie znajdują się liczne (często ponad 50) pręciki o barwie kremowej, żółtej lub pomarańczowej, z reguły wystające ponad okwiat.

Owoc

Pękający lub niepękający strąk, podłużnie jajowaty lub równowąski, zazwyczaj z przewężeniami między nasionami.

Niektóre akacje wydzielają alkaloidy, głównie z rodziny tryptamin, przeważnie są to dimetylotryptamina, N-metylotryptamina, 5-MeO-DMT, 5-MeO-NMT. Wydzielanie występuje w czasie około 20 minut od rozpoczęcia ranienia drzewa przez żerującą żyrafę i powoduje, że liście akacji (również na sąsiednich drzewach – informacja przesyłana jest za pośrednictwem substancji lotnych) stają się gorzkie, co skłania żerujące zwierzę do odstąpienia.

Systematyka

Synonimy^[2]

Acaciopsis Britton & Rose, Bahamia Britton & Rose, Delaportea Thorel ex Gagnep., Fishlockia Britton & Rose, Manganaroa Speg., Myrmecodendron Britton & Rose, Nimiria Prain ex Craib, Poponax Raf., Racosperma Mart., Siderocarpos Small, Tauroceras Britton & Rose

Pozycja według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)

Jeden z rodzajów podrodziny mimozowych Mimosaceae w obrębie bobowatych Fabaceae s.l.^[1]. W obrębie mimozowych należy do plemienia Acacieae^[2].

Pozycja rodzaju w systemie Revala (1993-1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Fabanae R. Dahlgren ex Reveal, rząd bobowce (Fabales Bromhead), rodzina mimozowate (Mimosaceae R. Br. in Flinders), plemię Acacieae Dumort., podplemię Acaciinae Wight & Arn., rodzaj akacja (Acacia Mill.)^[3].

Gatunki (wybór)

Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju akacja.

Zastosowanie

Niektórzy przedstawiciele akacji są roślinami ozdobnymi. Żółte, pachnące migdałami, sprzedawane są często pod nieprawidłową nazwą mimozy. Z akacji otrzymuje się: katechu i gumę arabską.

Zastosowanie lecznicze niektórych gatunków

Akacja Farnesa (Acacia farnesiana, syn: Mimosa farnesiana) – to okazały krzew, mogący osiągać wysokość 4–6 metrów. Liście ma podwójnie pierzaste, zbudowane z małych listków. Kwiaty ma żółte, o zapachu przypominającym woń fiołków. Owocem jest strąk.

Występowanie: południe Ameryki Północnej i Ameryka Południowa.

Surowiec: kora, kwiaty, strąki.

Zawartość: kwiaty zawierają olejek eteryczny, który wykorzystuje się do produkcji kosmetyków oraz jako dodatek do kąpieli w leczeniu zbyt suchej i spierzchłej skóry. Z kory i strąków można wyodrębnić garbniki.

Działanie i zastosowanie: kora akacji ma działanie przeciwzapalne i ściągające, w związku z czym odwarów z niej używa się zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie. Stosowana jest w leczeniu: biegunek oraz pomocniczo nieżytów żołądka i jelit, chorób skóry, stanów zapalnych gardła, jamy ustnej i dziąseł, nadmiernej potliwości stóp, do nasiadówek przy wypadających żylakach odbytu, do przemywania oparzeń oraz do kąpieli w przypadkach rozmaitych schorzeń skórnych – krost, wyprysków, egzem, grzybicy. Pomocniczo natomiast w leczeniu reumatyzmu oraz wyczerpania fizycznego i psychicznego.

Akacja arabska (Acacia arabica, syn.: Mimosa arabica) – działanie i zastosowanie zbliżone do akacji senegalskiej.

Akacja katechu (Acacia catechu, syn.: Mimosa catechu) – to drzewo osiągające wysokość 25 metrów. Liście ma podwójnie pierzaste, zbudowane z małych listków, długie na 7–15 cm. Kwitnie bladożółto. Owocem jest strąk.

Występowanie: Indie, Cejlon (Sri Lanka), Mjanma, rzadziej – Afryka.

Surowiec: kora i liście.

Zawartość: garbniki.

Działanie i zastosowanie: wewnętrznie, m.in. w czerwonce, ciężkich biegunkach i przewlekłym katarze. Zewnętrznie natomiast w stanach zapalnych jamy ustnej i dziąseł, do nasiadówek przy żylakach odbytu, chorób skóry – egzem i grzybic. Medycyna ludowa w Indiach zaleca płukanie jamy ustnej odwarem z kory lub liści w przypadku bólu zębów.

Acacia constricta – działanie i zastosowanie zbliżone do akacji Farnesa.

Acacia greggii – działanie i zastosowanie zbliżone do akacji Farnesa.

Akacja senegalska (Acacia senegal) – to niezbyt duże afrykańskie drzewo, osiągające wysokość maksymalnie do 5 metrów. Posiada bardzo charakterystyczną, o parasolowatym kształcie, koronę. Jej podwójnie pierzaste liście zbudowane z niewielkich listków podobne są do liści innych akacji. Kwitnie na biało, drobne kwiatki skupione są w podługowate kwiatostany. Po przekwitnięciu zawiązują się z nich owoce – strąki.

Występowanie: Afryka (Sudan, Senegal, Somali, Tanganika), Półwysep Arabski.

Surowiec: gdy natnie się korę pni i konarów, wycieka z nich sok, z którego produkuje się gumę arabską, będącą surowcem leczniczym.

Działanie i zastosowanie: guma arabska posiada działanie osłaniające i przeciwzapalne. Można jej używać podobnie jak „gumy” pozyskiwanej ze śliw, moreli, brzoskwiń, wiśni, czy czereśni bądź jako dodatku do emulsji i zawiesin produkowanych przez przemysł farmaceutyczny. Gumę arabską można pomocniczo stosować w leczeniu biegunki i czerwonki. Zewnętrznie zaś przede wszystkim w leczeniu owrzodzeń i jako środka przeciwzapalnego w leczeniu stanów zapalnych skóry.

Obecność w kulturze

• Gałązki akacji wchodzą w skład herbu Australii i innych symboli tego kraju. Uproszczone przedstawienie graficzne nie pozwala na określenie konkretnego gatunku, niemniej w dwustulecie brytyjskiej kolonizacji Australii (rok 1988) za symbol narodowy Związku Australijskiego uznano Acacia pycnantha, a kilka lat później ustanowiono państwowe święto tejże rośliny^[4].
• Akacje 29 razy wymienione zostały w Starym Testamencie. Są m.in. w opisie głównych materiałów, z których wykonano Arkę Przymierza i jej wyposażenie^[5].
• W żydowskich midraszach akacja zaliczona została do siedmiu wybranych gatunków używanych w ceremonii oczyszczania z trądu^[5].

Przypisy

Zobacz hasło akacja w Wikisłowniku Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów związanych z akacją