El cinghiałe (o sengiałe, zengiałe o zengial) el xe un mamìfero deła fameja dei Suidae (Sus scrofa). In todesco se dixe Wildschwein, in inglexe wild boar, in sloveno dívji prášič, in tałjan cinghiale. El xe onivoro, ke vol dir ke'l magna de tuto; El da na dentadura fortisima, con 44 denti; in ogni mexa ganasa el ga 3 denti incixivi, un canino, 4 premołari e 3 mołari. I canini de sora e de soto 'ntei mas-ci i se piega in avanti. 'Ntełe femene pol sucedere soło quando ke łe diventa vece. I canini de soto 'ntei mas-ci i xe longhi 20 cm, ma i pol rivare anca a 30.
Ste bestie łe xe longhe da 130 a 180 cm e łe pol pexare, 'ntei mas-ci, anca fin a 200 kg.
El peło xe de cołor blu-grixo o maron-nero fato de tanti pełi łanoxi fisi fisi ke i serve par ła termoregołasion del corpo, visto ke i trategne cusì ł'aria in mexo. I picołi pena nati i ga un peło maron ciaro con 4- 5 strise xałe ke łe core parałele par tuto el tronco; dopo 3- 4 mexi el cołor el diventa kueło dei grandi. Coi so denti el cinghiałe el raspa ła tera, magnando raixe, bigati, baùti e erba, ma 'l magna anca oxełeti ke casca xo dai gnari, bisi, funghi, perle e fruti. El sa noàr ben e in aqua el magna tuto kueło ke'l trova: gransi, garùsołi e piante aquatiche.
Co ste premèse e tegnendo conto ke ogni femena ła fa 7 picołi ła volta, col so peło ke ło protege dał'umido e dal fredo, el cinghiałe el se ga difuxo in tuta Eoropa, dal Mediteraneo fin ała latitudine del lago Ladoga, in Rusia, e in Maroco. Dai 60° nord del Lago Ladoga, l'areałe de distribusion el piega ałora in xo, verso sud, traversando el Volga e rivando ai Urałi del sud. El vive anca in Siberia, ma no in Mongolia, in Cina a ovest del Sezuàn e in India suł'Himalaya. Ło trovemo anca in Giapon, Taiwan, Vietnam, Hainan, Sri Lanka, Sumatra, Giava, Lombock, Bali, Sumbawa e Komodo. El cinghiałe xe sta introdoto anca 'ntei Stati Unidi d'America, Argentina, 'ndove ke'l vive fra i 40 ei 44° sud, Nova Xełanda, Hawaii, ixołe Sałomon, Bismarck, deł'Amirajato, Nova Ghinea e in Australia, dove ke'l xe diventà na peste parkè el magna fora tute łe verdure e łe piante dei canpi.
El cinghiałe magna de gusto tuto, ma in spece łe giande del roare e i fruti del fagaro, ma anca patate, carote, rave e altre verdure dei canpi, ua e fruti.
Tuti i boschi cedui (magari con roari e fagari) o misti con conifere, anca se umidi, i va ben. In tuta ł'Italia apeninica se pol trovare posti del genare, ma spece 'ntełe vałi dełe Prealpi Venete (Łesinia, Val Posina, Valdastego), Altopian dei sete comuni, Valsugana, Alto Trevixan, Bełunexe), e furlane (Pordenonexe, Carnia, pianura tacà Ùdine), sul Carso de Trieste e sui Cołi Euganei el cinghiałe el xe diventà na peste.
Xa el poeta Omero el dixeva ke ła dea greca deła cacia, Artemide, ła ga mandà par vendeta suła tera un cinghiałe par rovinare canpi e vixełe. El poeta roman Ovidio el raconta dei malan par i contadini portà dai cinghiałi, bestie ke no se xe boni de mandar via, rexistenti a tuto. Al riguardo, ła racolta de saghe germaniche Edda ła dixe ke ogni dì i eroi germanici i va a cacia e i copa el cinghiałe Sährimnier, ke'l risorge ła matina dopo par far ricuminsiare ła cacia.
Par 6 persone ghe vol:
Metare ła carne in na pignata, lavare e netare verdure e zeola, lavare el timo e tajarlo a toketi. Xontare ała carne verdure, zeola, timo, keno, axedo, grani de pevare e doraro. Far marinare in frigo par 24 ore. Far pasare par un criveło ła carne e sugarla con carta asorbente da cuxina. Tegner da parte el resto deła marinada. Cavar via dai pomodori scataroni e grani. Tajare a cubeti metà dełe verdure (fora ke'l parsemoło); spełare scałogni e ajo, lavare el rosmarin. Scaldar ł'ojo su na tecia e cuxinare ła carne a fogo forte, mis-ciando i toki cfinkè no i ga ciapà el so cołor maron. Xontarghe scałogno e ajo. Mis-ciare insieme el concentrato de pomodoro e cuxinare ancora par 4-5 minuti. Versare e mis-ciare pomodori, verdure e rosmarin e regołare de sałe e pevare. Xontare ła metà deła marinada e cuxinare a fogo baso par 2 ore. In caxo, se pol xontare altra marinada versandoghine un poca ała volta suła carne e mis-ciando. Tajar ła carne a fete e metarla al caldo. Lasar cuxinar el sugo a fogo forte in modo ke'l vegna fiso; versarghine un poco sułe fete de carne e el resto metarlo in na scudełeta par sughi. Insieme va ben połenta e/o patate rosto, ma anca radici de canpo (pisacan) coti o radici de Trevixo ała griłia. El keno giusto xe un Amaron, un Ripàso deła Valpołiceła o un Cabernet superiore de Breganze.
El cinghiałe (o sengiałe, zengiałe o zengial) el xe un mamìfero deła fameja dei Suidae (Sus scrofa). In todesco se dixe Wildschwein, in inglexe wild boar, in sloveno dívji prášič, in tałjan cinghiale. El xe onivoro, ke vol dir ke'l magna de tuto; El da na dentadura fortisima, con 44 denti; in ogni mexa ganasa el ga 3 denti incixivi, un canino, 4 premołari e 3 mołari. I canini de sora e de soto 'ntei mas-ci i se piega in avanti. 'Ntełe femene pol sucedere soło quando ke łe diventa vece. I canini de soto 'ntei mas-ci i xe longhi 20 cm, ma i pol rivare anca a 30.
